Księgi Grodzkie i Ziemskie XV-XVIII w.

Księgi Grodzkie i Ziemskie w archiwum historycznym we Lwowie

Księgi grodzkie są cennym źródłem do badań naukowych i genealogicznych. Poza odtworzeniem dziejów politycznych, społecznych i gospodarczych oraz kształtowania się organów władzy, w tym kościelnej, pozwalają one na badanie stosunków narodowościowych i religijnych. Księgi te zawierają wpisy aktów woli prywatnej (testamenty, różnego rodzaju kontrakty: dzierżawy czyli najmu, darowizny, zastawu, ustępstwa, zrzeczenia, działu, poręczenia itd.), aktów publicznych (konstytucji, przywilejów i mandatów królewskich, uniwersałów, taryfów podatkowych), akta fundacji i budowy kościołów, cerkwi i klasztorów, inwentarze oraz akta rozgraniczenia dóbr, materiały prezentujące stan gospodarczy majątków, rejestry szkód wojskowych, dokumentacja dotycząca sporów majątkowych.

Wskutek reformy administracyjnej 1435 r. w województwie Ruskim nastąpiło zniesienie prawa ruskiego i wprowadzenie nowego systemu sądownictwa. W różnych latach powstały wtedy sądy grodzkie i ziemskie. Sądom grodzkim przysługiwało sądzenie szlachty oraz jurysdykcja we wszystkich sprawach niepodlegających kompetencjom innych sądów.

Księgi sadów grodzkich i ziemskich w archiwum historycznym we Lwowie

Na początku swej działalności sądy grodzkie mogły jednak rozpatrywać nie wszystkie sprawy karne a jedynie z tzw. czterech artykułów grodzkich, jak: podpalenie majątku, napad na dom szlachcica, rabunek na drodze publicznej, zgwałcenie. Kompetencje sądów grodzkich jednak ciągle były rozszerzane. Związane to było z wpisaniem do ksiąg aktów publicznych o charakterze ogólnopaństwowym – uniwersałów i listów królewskich, konstytucji sejmikowych, laudów itd. Później podejmowano tutaj decyzję zarówno w sprawach karnych, jak i cywilnych, a więc podziału majątków, potwierdzenia prawa własności, wyjaśnienia kradzieży oraz różnego rodzaju rabunków.

Od XVI w. księgi sądów grodzkich otrzymały tzw. prawo wieczności, tzn. nabrały mocy dowodowej. Z tego czasu funkcjonowały one w dwóch kierunkach – jako samodzielne instytucje sądowe działające w czasie sesji, a w międzyczasie prowadzące przyjmowanie i wpisywanie zeznań do ksiąg; jako administracyjne urzędy pomocnicze miasta lub nawet całego powiatu.

Akta wytworzone w kancelarii grodzkiej pod względem formy dzielą się na protokoły (brudnopisy wpisywane w obecności stron) oraz indukty (księgi czystopisów, do których specjalni urzędnicy przepisywali akt lub zeznanie z wszystkimi obowiązującymi formułami). Zachowały się też kopie tych akt uporządkowane w osobnych fascykułach.

Pod względem treści akta grodzkie dzielą się na dwie podstawowe grupy: księgi wpisów oraz akta sądowe. Na osobną grupę tych akt składały się tzw. rejestry złoczyńców, prowadzone tylko w niektórych grodach, np. w Sanoku (zapisywano do nich sprawy o kradzież i inne pokrewne występki).

Wśród pierwszych dwóch grup dokumentacji aktowej wyróżniamy kolejne podkategorie, głównie:

  • Księgi inskrypcji (libri inscriptionum, a także donationum, resignationum) zawierające wpisy wszystkich transakcji o dobra ziemskie;
  • Księgi relacji (libri relationium), zawierające wszelkie inne wpisy bez względu na treść i formę; przede wszystkim oblatowano w nich pisma publiczne;
  • Księgi dekretów (libri decretorum, iudiciales), t. j. wyróków sądowych.

W osobnych wypadkach wszystkie te serie połączone były w jednej księdze.

Wymienić należy też księgi protestacji i manifestacji, zawierające protesty i skargi, protokoły pełnomocnictw (prothocollon plenipotentiarum), protokoły juramentów (prothocollon iuramentorum), przeznaczone do wpisywania przysiąg o prawdziwość fasyi podaktowych, rejestry spraw (regestra causarum) oraz akta pomocnicze – seryarze (seriaria), zwane sumariuszami, zawierające adnotacje wpisów, sporządzone według indukty (w sądzie grodzkim przemyskim są to np.: seriaria relationum oraz seriaria quaelarum). Do akt pomocniczych możemy zaliczyć również indeksy do ksiąg grodzkich, sporządzone w końcu XVIII – początku XIX wieku.


Zobacz również: